มารู้จักกันกับ "เครื่องเขิน"

[konhuleg]

ยังไม่มีโอกาสไปได้ไปชมงานหัตถกรรมเครื่องเขิน ในเชียงใหม่ แบบเป็นจริงเป็นจังกันซักที ซึ่งที่ผ่านมานี้มีแต่แบบ ดูกันมาผ่านๆ และแน่นอนว่าถ้ามีโอกาสอันเหมาะเจาะ คงจะลองเลียบเลาะเก็บมาเล่าสู่กันฟังแบบเต็มๆ ส่วนตอนนี้เอาแบบน้ำจิ้มกันไปก่อนครับ

พูดถึงเรื่องเครื่องเขินแล้ว ถ้าไม่ใช่คนในพื้นที่ หรือนักท่องเที่ยวต่างถิ่น ก็อาจจะยังไม่ค่อยรู้จักกันนัก แต่สำหรับคนล้านนานั้น เรียกได้ว่า คงคุ้นเคยกันมาเป็นอย่างดี

เครื่องเขิน จัดเป็นภาชนะเครื่องใช้ที่ทำจากไม้ไผ่สาน แล้วทาด้วยรักสีดำ ตกแต่งลวดลายด้วยเปลือกหอยมุก ทองคำเปลว เงินเปลว ให้เกิดลวดลายที่สวยงามน่าชม เครื่องเขินเป็นภาชนะที่ใช้ในชีวิตประจำวันทางภาคเหนือ ภาชนะที่นิยมทำ เช่น แจกัน ถาด ตลับ ขันน้ำ โถ ที่เขี่ยบุหรี่ เชี่ยนหมาก ตลับ ตลุ่ม ฯลฯ ในปัจจุบันนอกจากจะใช้ไม้ไผ่สานแล้ว ยังใช้ไม้กลึงด้วย เครื่องจักรและวัสดุอื่นๆ อีก เช่น พลาสติก กระดาษอัด ไม้อัด เหล็ก อลูมิเนียม ดินเผา และผลิตภัณฑ์ที่ผลิตออกมามีรูปแบบต่างๆมากมายทั้งในรูปวัสดุ เครื่องใช้ในบ้านและเป็นของที่ระลึก เป็นต้น

เขิน เป็นชื่อของชาวไทยซึ่งอยู่ทางเชียงตุง เรียกว่า ไทยเขิน บางกลุ่ม ได้อพยพมาอยู่ที่ หมู่บ้านเขิน ปัจจุบันอยู่ในแถบ ต.หายยา อ.เมือง จ.เชียงใหม่ ตั้งแต่ต้นสมัยรัตนโกสินทร์และได้ทำเครื่องเขินเป็นอาชีพ แม้ในปัจจุบันก็ยังทำอยู่ ด้วยเหตุนี้จึงสันนิษฐานว่า ชาวไทยเขินคือผู้ที่ทำเครื่องเขินเป็นแห่งแรกในประเทศไทย นอกจากนั้นยังมีหลักฐานว่าจีนคือต้นกำเนิดมาตั้งแต่อดีตในสมัยสุโขทัย พร้อมเครื่องสังคโลก เพราะในสมัยสุโขทัยได้มีการลงรักปิดทองซึ่งเป็นวิธีกรรมหนึ่งของเครื่องเขิน

วัสดุสำคัญในการทำเครื่องเขินคือยางรัก (รักคือต้นไม้ชนิดหนึ่ง) การที่จะนำยางรักมาจะต้องกรีดจากต้นรัก ยางรักมีสีดำ มีมากทางภาคเหนือและภาคใต้ แต่นิยมนำมาใช้ทำเครื่องเขินทางภาคเหนือเพราะแห้งเร็วกว่าภาคใต้ งานเครื่องเขินเป็นหัตถกรรมที่ขึ้นชื่อของจังหวัดเชียงใหม่ เป็นงานที่ต้องอาศัยความอดทน ประณีต และชำนิชำนาญ ประกอบกับฝีมือทางด้านศิลปะ

สำหรับแหล่งการผลิตเครื่องเขินที่น่าสนใจในเชียงใหม่นั้น คือบ้านนันทาราม ตำบลหายยา อำเภอเมือง จังหวัดเชียงใหม่ครับ โดยเครื่องเขินนันทาราม มีโครงสร้างเป็นโครงสานลายขัดด้วยเส้นตอกไม้ไผ่ ที่มีการเหลาให้ได้ขนาดเล็ก เรียบบางคล้ายทางมะพร้าวสานขัดกับตอกเส้นบางแบนเป็นรูปแฉกรัศมีจากก้นของภาชนะ จนได้รูปทรงตามที่ต้องการ มีโครงที่แน่นแข็งแรง เรียบเสมอกันโดยตลอด เมื่อทารักสมุกแล้วขัด ก็จะได้รูปภาชนะที่ค่อนข้างเรียบ เกลี้ยงบาง และมีความเบา การตกแต่งเครื่องเขินชนิดนี้ มีลักษณะเด่นที่นิยมการขูดลาย หรือภาษาพื้นถิ่นเรียกว่า ฮายดอก หรือ ฮายลาย แล้วนำยางรักที่ผสมกับสีชาดถมลงไปในร่องที่กรีดไว้ เมื่อขัดแล้วจะมองเห็นเส้นลวดลายสีแดงฝังอยู่ในพื้นดำ

เอาเป็นว่าเล่าให้ฟังพอได้รู้กันคร่าวๆ ไว้โอกาสหน้าอย่างที่บอก แบบฉบับบเต็มมีมาฝากกันแน่นอนครับ